Op 23 september presenteert Lisa Herzog (Hoogleraar Politieke Filosofie aan de Universiteit Groningen) haar boek De democratische markt in Pakhuis de Zwijger. In haar boek laat Herzog zien hoe onze ongelijk verdeelde economie een ernstige bedreiging vormt voor de democratie. In plaats van actieve burgers die samen de samenleving vormgeven, zijn we steeds meer gereduceerd tot passieve consumenten. Als voorproefje delen we hier alvast een fragment uit haar boek:
De democratie democratiseren, de economie democratiseren
Democratie en kapitalisme – lange tijd werden beide gezien als de succesformule van ‘het Westen’. Een politiek systeem gebaseerd op individueel stemrecht en een economisch systeem gebaseerd op individuele consumentenkeuze: samen leken ze de best mogelijke manier om grootschalige, moderne samenlevingen te runnen. Maar de laatste jaren wordt het huwelijk van kapitalisme en democratie door conflicten geteisterd. Antidemocratische krachten steken in grote delen van de wereld de kop op. De oer-kapitalistische en oer-democratische landen, Groot-Brittannië. en de Verenigde Staten, lijken wankelmoedig in hun toewijding aan democratische waarden. Hoewel er veel zelfonderzoek en -analyse plaatsvindt, is aan de vraag hoe kapitalisme zich verhoudt tot democratie nog steeds onvoldoende aandacht besteed.
Dit boek betoogt dat westerse samenlevingen een keuze moeten maken. Ze zullen hun economische systemen moeten hervormen, omdat ze anders hun democratieën zullen verliezen. Ze zullen democratische waarden in hun economische stelsels moeten verankeren. Op dit moment is de waarde die in de economie officieel hoogtij viert, die van de efficiëntie, welke tot economische groei zou leiden. Maar efficiëntie en groei zijn als zodanig geen democratische waarden. Op zichzelf genomen kunnen ze zelfs verregaande ondemocratische implicaties hebben.
Het soort kapitalisme dat in hun naam is ontstaan, heeft geleid tot steeds grotere ongelijkheid, aantasting van het milieu en, in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, zelfs tot een dalende levensverwachting voor bepaalde demografische groepen. Het is een economisch systeem dat ten dienste staat van de happy few, een stelsel dat opnieuw een klassenmaatschappij introduceert, en de meest kwetsbare leden van de samenleving aan hun lot overlaat. Deze gevolgen worden veelal besproken als opzichzelfstaande problemen. Maar we zullen ook moeten bedenken dat een dergelijke economie niet te verenigen is met een stabiel en bloeiend democratisch leven.
Een bepaald begrip van kapitalisme en markten heeft de manier waarop we over democratie nadenken, spreken en haar in praktijk brengen gekoloniseerd. Democratie wordt begrepen in termen van een nogal schrale opvatting van ‘keuze’ en geëvalueerd op haar vermogen om efficiënt in te spelen op de voorkeuren van individuen. Ook van overheidsbeleid wordt verwacht dat het de god van de efficiëntie dient en andere waarden naar de achtergrond dringt, zoals gelijkheid of waardigheid. Maar democratie gaat over veel meer dan ‘een keuze hebben’ op verkiezingsdagen of op efficiënte wijze worden voorzien van bepaalde publieke goederen. Democratie gaat uit van de premisse dat alle leden van een samenleving dezelfde morele status hebben; niemand is in zichzelf belangrijker of minder belangrijk dan om het even wie. In een democratie wordt aan alle leden van de samenleving een breed scala aan vrijheden en kansen geboden. Ze ‘besturen zichzelf ’ op basis van gelijkheid. Dit betekent dat kapitalisme en democratie fundamenteel met elkaar op gespannen voet staan.
Het kapitalisme geeft, in elk geval in de ongereguleerde versie van de laatste decennia, de prioriteit aan eigendomsrechten en verdeelt macht op basis van eigenaarschap. Democratie daarentegen richt zich op gelijke persoonlijke rechten en vrijheden, en het ter verantwoording roepen van alle vormen van macht. Het wordt hoog tijd dat we terugkeren naar wat de politicoloog Sheri Berman het ‘primaat van de politiek’ heeft genoemd – de toestand die heerste in eerdere samenlevingen waar, zoals ze schrijft, ‘markten waren ingebed in bredere sociale relaties en ondergeschikt waren aan de politiek’. We moeten echter verder gaan dan de oude sociaaldemocratische recepten, die tekort zijn geschoten in het erkennen van de gelijke morele positie van burgers van alle maatschappelijke achtergronden. Daarom is het belangrijk te bedenken dat democratie over meer gaat dan alleen keuze. Zoals de filosoof John Dewey het ooit verwoordde, moeten we ‘democratie begrijpen als een manier van leven’.
